Het is 2022
Ruim tien jaar werkte ik als sociologe en illustrator in Bolivia in nauwe samenwerking met de inheemse bevolking en beleefde prachtige avonturen. Ik maakte zo’n 500 tekeningen, aquarellen en schilderijen.
Ambassadeur van Bolivia, Roberto Calzadilla, Gezien van de Riet, Jeroen Strengers (Mijnwerkers Archief Bolivia), Gerda Dommerholt (Servicio Técnico Holandes, Bolivia)
Die gaan nu naar de collectie van de Fundación Cultural van de Centrale Bank van Bolivia. Deze Fundación beheert het Nationaal Museum en ontplooit veel activiteiten. Het idee is dat cultuur er niet alleen voor de elite is maar voor het hele Boliviaanse volk. Het is een geweldig onderkomen voor mijn kunstwerken, een grote eer!
Het was 1981
Lucila de Morales, voorzitster van de nog jonge boerinnenbond, de Federación Nacional de Mujeres Campesinas de Bolivia ‘Bartolina Sisa’ (1980), kwam naar Nederland om te spreken tijdens festiviteiten rond 1 Mei.
Lucila de Morales in Holland, 1981
Ze vertelde over de wegblokkades, de strijd voor democratie, over de situatie van de boerinnen. Later meer over de Federatie, kortweg Bartolinas genoemd.
De Werkgroep Bolivia, die haar bezoek had georganiseerd, vroeg mij haar te tekenen voor een flyer. Toen kon ik niet vermoeden dat dit tekeningetje mijn leven een wending zou geven.
Het was 1984
De democratie was teruggekeerd in Bolivia. De vluchtelingen keerden eveneens terug. Op hun uitnodiging kwam ik te werken in Bolivia. Als sociologe was de bedoeling.
En toen was daar het tekeningetje van 1981…
Lucila de Morales, eerste voorzitster van de Bartolinas
Lucila vroeg of ik de eerste brochure van de Bartolinas wilde illustreren. Het leek me geweldig! Maar ik? Een Hollandse, een vreemdelinge? Hoe voorkwam ik projectie van mijn eigen cultuur op die van de Indiaanse bevolking?
Participatie
Er was maar één garantie: maximale participatie van hun kant. Ik moest vooral vragen stellen zodat hun eigen ideeën in tekst en beeld zouden komen.
Moeder met kind op de Altiplano. Naar een foto van Fernando Soria.
Ik moest met hen mee het land in, naar de plekken zelf, en de mensen om hulp vragen. Als deskundige in onderwijs had ik ervaring in het stimuleren van deelname van volwassenen. Vragen stellen was daarbij belangrijk. Verder had ik wat lessen in modeltekenen gevolgd en durfde het wel aan.
Contract
Na een tijdje vroeg de boerinnenbond een contract voor mij aan als coöperant bij SNV, die betaald werd door het Ministerie van Ontwikkelingssamenwerking van Nederland. Dat gaf stabiliteit.
Het land in
Een van de leidsters nam mij mee naar haar huis in de provincie Aroma. Zo kon ik daar uitgebreid tekenen en fotograferen, binnen en buiten, het gezin, de akker, het vee.
Een werkdag, de ochtend
Tekst: ‘Een werkdag’ (ochtend), ‘om 4 uur: opstaan. om 5 uur koken. om 7 uur: aan het werk.’ ‘Is koken geen werk dan? Wie doen het?’
Samenwerken op de akker
Het meisje haalt water
Het meisje hoedt de schapen
Tekenaar, man, vrouw?
De vrouwen zagen mij niet als sociologe maar als tekenaar. En op het eerste gezicht, met dat korte haar van mij, was ik nu een man? een vrouw? Het gaf niet, ze zagen me tekenen en vonden dat leuk.
Zo kwam ik, samen met een leidster van de boerinnenbond, in afgelegen oorden, móest overnachten in het beste bed van gastvrije gezinnen, liep tot in de late avond op de vrieskoude Altiplano, de hoogvlakte van 4000 meter hoog, met boven me de stralende sterrenhemel. Sliep daarna samen met de voorzitster op de grond, tot grote hilariteit van de groep die nog maar even bleef zitten.
Mensen tekenen
Vergaderingen en cursussen waren voor mij heerlijke tekenuurtjes. Ik was verslingerd geraakt aan het arceren. Later kon ik de tekeningen gebruiken voor de brochure.
Onderonsje
In gedachten
Vol aandacht
Wat moet ik doen als notulist?
Tekst: ‘Wat moet ik doen als notulist? Wat wordt er verwacht van een leidster, en van de leden?’
Sexuele voorlichting
Gezondheid: ‘Wat zou dat zijn? Ik plas bloed.’ ‘En nu, wat moet ik doen nu José er van door is?’ ‘Waarom schamen we ons voor onze menstruatie? Is het soms niet natuurlijk? Hoe voorkomen we dat onze dochters zo moeten lijden? Zouden onze jongeren niet goed geïnformeerd moeten worden?’
Nachtelijk avontuur
Eens reisden we met de trein naar het zuiden en stopten in het stadje Uyuni. Het was middernacht, ijskoud, ingepakte bomen, geen mens meer op straat. We bonkten op deuren, tot slot ging er een open, de herbergier wees naar links, rende terug naar zijn slaapkamer. We grepen een stapel dekens, sliepen wat uurtjes, toen naar de eerste trein, wachtten op het perron, donkerblauwe ochtendschemering, een vrouw verkocht hete, zoete maisdrank, ook warme in olie gebakken buñuelos, denk aan oliebollen, maar dan luchtig en veel lekkerder, met knapperig deeg. Ze snoot haar neus in haar schort. Een schilderij in mijn herinnering.
Ze wil naar een vergadering, maar...
De teksten logen er niet om. ‘Als je naar de vergadering gaat is het beter dat je niet terug komt!’ ‘Maar vriend, zij heeft daar ook recht op.’ Ze staat achteraan en probeert wat te zeggen: ‘Compa…’ maar er klinkt: ‘Haha, nee toch! Ze kan niet eens praten!’
Gevaar en moed
Bekende, wereldwijde, schrijnende verhalen. Moedig waren de vrouwen die dit aankaartten. De Bartolinas namen deel aan gevaarlijke wegblokkades, ook ten tijde van de dictatuur, en dan, ja dan was het pijnlijk te moeten ervaren dat ze door hun eigen mannen werden gediscrimineerd. Moedig ook waren de mannen die hen steunden. Hun bijval was niet overbodig.
Congressen, demonstraties en hongerstakingen deden de dictatuur van Banzer vallen (1978)
Tekst: ‘Participatie.’ ‘Congressen, protestmarsen, hongerstakingen.’
‘Wanneer werd de Nationale Federatie van Boerinnen van Bolivia opgericht?’ ‘Welke manieren van strijd hebben we?’ ‘Waarom moesten we de weg blokkeren?’ ‘Hongerstakingen.’
De belangstelling voor de boerinnenbond was groot.
“Compañeras…”
Door zo duidelijk te zeggen wat er mis was is er sindsdien veel veranderd. Ook de brochure deed haar werk. Tijdens een van de bijeenkomsten zaten twee boeren voor me. De ene las voor aan de een andere: waarom was er geen gelijkheid in het onderwijs voor jongens en meisjes? Ik spitste mijn oren. ‘Ja, meisjes moeten ook naar school’, was zijn antwoord. Waarop de andere boer instemmend knikte. En ik was er blij mee.
Omslag Nuestra vida, nuestra organización 2
De tropen
Het leven in de tropen verschilde sterk met dat van de Altiplano. Een andere brochure was nodig.
Luisteren en schrijven
Baby's doen altijd mee
Wat zou ze vertellen...
Ook in de tropen waren bijeenkomsten en cursussen, zodat ik de ene vrouw na de andere kon tekenen.
Wat zou ze vertellen...
Herkenning?
Het was heel warm
Leidsters namen me mee naar ver afgelegen oorden.
Een keuken in de tropen
Tekst: ‘Een werkdag. Opstaan en water halen, ontbijt klaarmaken.’
Poseren
Mensen toonden hun dagelijkse doen en laten, ze poseerden voor allerlei situaties. Ze deden het met overgave en de nodige hilariteit, het was immers voor hun eigen brochure. ‘Teken die eend met kuikens erbij!’…
Rijst pellen en praten over de boerinnenbond
Tekst: 'De oplossing' 'We hebben zoveel problemen! Wat kunnen we doen comadre?' 'Het beste is je te organiseren.'
Veel huishoudelijke taken werden buiten verricht. Door de open terreinen was er gemakkelijk contact, zoals hier, bij het pellen van rijst. Dit was anders dan op de Altiplano waar de boederijtjes waren omheind.
Middag- en avondtaken, sigaretjes draaien...
Tekst: ‘De middag en de avond’ ‘Kleren wassen.’ ‘Koken.’ ‘In de avond: sigaretten maken…’ ‘Wanneer rust je uit? Als ons werk betaald zou worden, zouden onze landbouwproducten niet veel duurder zijn? Dus, wie profiteren van ons werk?’ Goeie vraag…
Het sigaretje
Ik was gestopt met roken. Na het vallen van de avond draaide de gastvrouw een sigaretje voor me van eigen tabaksbladeren, terwijl ik tekende. Het sigaretje op de tekening, nee, nee, hoe zou ik kunnen weigeren en de gastvrouw beledigen...
Er was altijd teveel om te tekenen. Alleen al zo’n boom met wasgoed er in, de schommelstoel van leer aan een boomstam, en mensen, die met zoveel plezier meewerkten. Het maakte me zielsgelukkig, ontberingen deerden niet.
Van meisje tot vrouw. Waarom kan ik niet naar school?
Van jongs af aan vooroordelen. Tekst: ‘Van meisje tot vrouw.’ ‘Ik heb mijn dochter vrouw…’ ‘Waar kan mijn kleindochter nu goed voor zijn?’ ‘Waarom kan ik niet naar school?’ ‘Je lijkt op een man! Marimacho!’
Onze organisatie
Tekst: ‘Onze organisatie.’ ‘Laten we onze organisatie van vrouwen oprichten. Ja, goed idee.’ ’Waarom is de organisatie van boerinnen opgericht? Is onze organisatie tegen de mannen? In welke kwesties kunnen we met de vakbond van mannen samenwerken?’ ‘Waarom organiseren we ons? Om te leren. Om betere prijzen te eisen.’
Het is 2022
De strijdbare Bartolinas hebben enorm veel bereikt. Terugkijkend ben ik verbaasd over de veelzijdigheid van hun programma, bewonder ik hun moed. Wat goed gewerkt heeft is hun keuze voor een combinatie die niet de gemakkelijkste was.
Enerzijds de strijd tegen de onderdrukking van vrouwen en, later, het streven naar volledige deelname in politieke, economische en sociale beslissingen.
Anderzijds de samenwerking met de boerenbond in de strijd voor verbeteringen.
Bijzonder was dat deze boerenbond, waar de Bartolinas deel van uitmaakten, hen vanaf het begin steunde. Ook dat was een verstandige keuze. De geschiedenis in vele landen toont hoe uitzonderlijk dit was.
Ik prijs me gelukkig dat ik met hen mocht samenwerken.
Confederación Bartolina Sisa’s website. Ook Radio en TV.
Enkele feiten:
• Na een lange hongerstaking van leidinggevende vrouwen uit mijnen en platteland, werd de militaire dictatuur omvergeworpen in 1978. Die dictatuur zou nog wel tijdelijk terugkomen.
• 1980: de eerste boerinnenbond in Zuid-Amerika.
• In 2007 verkregen de Bartolinas dezelfde status als de boerenbond.
• Meerdere Bartolinas bekleedden belangrijke posten in de regering van de MAS (Movimiento al Socialismo). Silvia Lazarte was voorzitster van de Van de Wetgevende Vergadering (Asamblea Constituyente).
• De Bartolinas hebben nu een eigen Radio- en TV-kanaal….
• https://www.bartolinasisa.org
Daphne
https://www.museummohlmann.nl/ 3 april – 31 juli:
Rob Møhlmann, eigenaar, beheerder, publicist, en schepper van een prachtig oeuvre, viert zijn verjaardag met drie exposities tegelijk: zijn eigen werk en voorwerpen voor het museum, voorwerpen uit zijn geboortejaar 1956. En:
De Meesterhand. Rob had vrijmoedig om de hand gevraagd van kunstenaars betrokken bij het museum. Van mij kreeg hij beide handen:
Zelfportret met boom
De volgende blog gaat verder met 'Tekenen en schilderen in Bolivia'.