En:
Bezoek aan Galería Artelibre.
Dürer, A Draftsman Making a Perspective Drawing of a Woman.jpg
Dit is de laatste aflevering van de lezing die ik in mei 2018 gaf, Imitatie en Verbeelding, voor TRAC2018 (The Representational Art Conference) in Nederland. Het betrof natuurgetrouw realisme, het spanningsveld tussen imitatie en verbeelding in de klassieke kunst, ook in zijn hedendaagse variant. Naturalisme is een van de vele uitingen van realisme, eentje met een hoge graad van imitatie. Een commentaar in facebook (28-10-2014) op een zeer realistisch schilderij spreekt boekdelen:
Gerard Huysman. Utrecht, street in backlight, oil on panel, 2013
‘Ik kan niet begrijpen waarom een kunstenaar zo hard zou werken om een schilderij als dit te maken dat zoveel op een foto lijkt. Daar zijn camera’s voor. Ik zie hier de bedrevenheid van de kunstenaar, maar niet de ziel.’
Dit soort opinies hoor je vaak. Want zeg zelf: verdringt naturalisme niet de verbeelding? Exact! Geen ziel, geen artistieke creativteit! En daarover gaat deze discussie. Ik ga de mening bestrijden dat verbeelding in het naturalisme ontbreekt.
Deel 1 van de lezing staat in mijn blog van augustus 2017 (zie Archief).
Deel 2 in de blog augustus 2018 (zie Archief).
Deel 3 in de blog oktober 2018 (zie Archief).
Deel 4 , laatste deel, volgt nu.
19de Eeuws realisme
Twee eeuwen na de Hollandse Gouden Eeuw, in 1855, werd Courbet’s De Steenbrekers door De Parijse Salon afgewezen als zijnde vulgair. Dit klinkt bekend, denk aan de Hollandse Gouden Eeuw (zie archief 2018 oktober). Courbet huurde vervolgens een houten barak, doopte het met de naam Pavillon du Réalisme, en toonde daar zijn werk tijdens de Wereldtentoonstelling in Parijs. Hij schreef er meteen het Realistisch Manifest bij en muntte de term realisme, trouw aan de werkelijkheid, naar inhoud en vorm.
Gustave Courbet. The Stone Breakers, oil on canvas, 1849, 160x259cm
“Geen mythen”, zei Courbet, “Engelen? Ik heb ze nooit gezien.” Kijk naar de alledaagse werkelijkheid, naar gewone mensen. Verzinnen hoeft niet.
Courbet was geen dogmaticus, hij verzon wel eens wat. Maar hij sloeg wel degelijk een bres in de klassieke traditie waar ‘Inventio’ stond voor verheven onderwerpen en idealiseren. Waar de Hollanders nog het goddelijke in de natuur zagen, schafte Courbet de metafysische dimensie af.
Aan het eind van de 19de eeuw waren er allerlei varianten van realisme, denk aan Lepage, Bougueraux, Sargent, Waterhouse, Alma Tadema, Zorn, Repin. Ze waren in hun tijd beroemd maar verdwenen later uit de kunstgeschiedenis. Echter, realisme kan fantastisch zijn en geenszins inferieur aan het zo gewaardeerde impressionisme van die tijd.
Zie de Amerikaan Frederic Edwin Church (1826-1900).
Frederic Edwin Church. Twilight, ‘Short Arbiter ‘Twixt Day and Night’, oil on canvas, 1850, 81,3x121,9cm.
Of Ivan Shishkin (1832-1898). Hij schilderde bij uitstek natuurgetrouw. Als je Winter van hem in het echt ziet raak je overweldigd door de grootsheid en echtheid. Uiterst verfijnde kleur- en toon nuances in de sneeuw. Een rijkdom aan details in de schors. Veel afzonderlijk zichtbare takken en toch zie je het bos door de bomen. Shishkin versterkte daardoor het realiteitsgehalte.
Ivan Shishkin. Winter, oil on canvas, 1890, 125,5x204cm.
Sommige collega’s noemden hem wel een ‘boekhouder der bladeren’.12) Kunstdocenten zijn vaak huiverig voor veel detaillering om begrijpelijke redenen. Maar als het goed gedaan is kun je detaillering vergelijken met muziek waar elke noot duidelijk wordt gespeeld zonder dat de melodie verbrokkelt, waar variatie in de herhalingen alleen maar verrijkt. Grootsheid sluit het detail niet uit.
Het ‘eigen handschrift’ van Shishkin? In Van Manders woorden: “geen bedenksels, geen vercieringhe”. Hij laat de natuur haar eigen taal spreken. Niets meer aan doen! Dat vereist grote vakbekwaamheid. Hoe succesvol hij ook was, critici vonden zijn werk te natuurgetrouw. Ja, want waar was de verbeelding? Die wist Shishkin echter heel knap in zijn subtiele kunst te verbergen. Daarover straks meer.
Hij werkte zo natuurgetrouw om de geziene kwaliteiten, dat adembenemende, te vangen. “Net echt”, zegt het publiek dan en ervaart vast iets van de oorspronkelijke beleving van de kunstenaar. Wat maakt deze schilderijen zo ontroerend? Dat kan toch niet alleen ‘Imitatie’ zijn, of wel?
Kijken, weergave en beleving
Gezien van de Riet. Observing
Niet dat ik mij op het niveau wil plaatsen van deze meesters, maar sprekend vanuit mijn eigen ervaring, merkte ik dat het schilder proces in mijn hoofd begint zodra schoonheid in de buitenwereld mijn oog treft:… deze kleur moet het zijn… dat patroon… dit er in… dat er uit…
Sfeer en beleving zetten zich vast in het geheugen. Ik zie almaar meer van dat wat me zo trof, de architectuur van de boom, nuances, gradaties, eigenaardigheden. Een selectie natuurlijk want alle takken zijn niet te schilderen. Die selectie komt ook voort uit mijn persoonlijkheid. Er ontstaat een beeld in mijn geest.
Bij het schilderen werkt de oorspronkelijke beleving als een voortstuwende kracht en als strenge beoordelaar: is die sfeer er nog? Pak dan die kwast, die kleur. De beleving verenigt zich met de techniek. Zo komt het gevoel in het schilderij.
Gezien van de Riet. The Beech of Kijkuit-2, alkyd/oil on panel, 60x90cm
Allerlei problemen moeten worden opgelost. Vorm en kleur werken op een paneel anders dan in het echt. Stel een oneindige ruimte waarin een boom met kale takken zich uitstrekt. Het schilderij heeft echter slechts een rechthoekje tot zijn beschikking. Dat moet worden goedgemaakt. Want juist de oneindige ruimte moet worden opgeroepen, dat bepaalt de sfeer. Een moeilijkheid daarbij is dat de verf van de geschilderde lucht het echte licht terugkaatst, terwijl de ruimte in werkelijkheid juist mede voelbaar wordt door het licht in de lucht, door stofdeeltjes die licht vangen.
Gezien van de Riet. Sketch for Beech of Kijkuit-2, pencil on paper
Dwalend door de voorstelling moet het oog van de kijker ongehinderd kunnen genieten. Daarom is er een harmonieus abstract patroon als het ware onder de voorstelling gelegd, met aandacht voor richtingen, licht en donker, evenwicht, etc.
Dat patroon kan gebieden takken weg te halen of krom te buigen. Soms maak ik een foto van het onaffe schilderij en bewerk die in Photoshop; dat gaat sneller dan schetsen.De illusie van ruimte op het platte vlak kan dwingen tot het veranderen van kleuren in de verte ook al waren ze als zodanig niet waargenomen.
Verborgen vervormingen
Kortom, in natuurgetrouw realisme brengt de schilder bewust vervormingen aan, maar zo onopvallend mogelijk. Het moet verborgen zijn.
Hoe groter de vakbekwaamheid, hoe treffender de beleving wordt belichaamd. Onopvallende vervormingen zijn in veel klassieke kunstwerken te vinden. Persoonlijke gevoelens? Zeker, heel persoonlijk, in de betekenis van met huid en haar betrokken zijn. Wat de kunstenaar wel degelijk toevoegt is de eigen betovering die werd ondergaan, de schoonheid, de ontroering, met het kunstzinnig talent aan het roer. Ook bij natuurgetrouw realisme.
Slot
Wie bij het Straatje in Utrecht in tegenlicht zegt ‘Oh, dit ken ik al’ loopt meteen door en ondergaat de schoonheid niet. Dat is voorbehouden aan de aandachtige kijker met een open mind. Zij of hij wandelt in gedachten door die straat, met die fijne atmosfeer. Hoe was dat bereikt? Door alle soorten keuzes die de kunstenaar maakte. Hij zorgde dat ze verborgen bleven.
Is imitatie alleen maar virtuositeit? Het is meer. Want hoe kan het dat de kunst van de Hollandse Gouden Eeuw nog steeds miljoenen mensen betovert? De schilders zelf waren betoverd door schoonheid en drukten dat bekwaam uit in hun werk.
Gezien van de Riet. Reaching for the Sky, watercolour/pastel on paper, 60x40cm
Dennis Dutton stelt in The Art Instinct 13) dat liefde voor schoonheid is aangeboren. Zo lang dat instinct bestaat, zullen er altijd mensen zijn die door schoonheid worden gegrepen en kunstenaars die gedreven zijn om de schoonheid die in de werkelijkheid is gevonden te re-creëren.
Alsjeblieft, geen dogma’s. Er leiden vele wegen naar schoonheid; hedendaags naturalisme heeft recht op een eigen plaats in kunst en kunstgeschiedenis.
12) Henk van Os, Voor het eerst: Russische landschappen, p.39. In: Patty Wageman & David Jackson (ed.), Het Russisch Landschap. Groninger Museum, Groningen & The National Gallery, London, s.d.
13) Dennis Dutton, The Art Instict. Beauty, Pleasure & Human Evolution. New York 2009.
Naast het boek ‘Leonardo. Guía de arte y artistas’ publiceert Galería Artelibre jaarlijks ‘Arte y Libertad’ met zo’n honderd kunstenaars, wereldwijd. Dat kwam eind 2018 uit en mijn werk staat er ook in!
My pages in Arte y Libertad XIII
Deze galerie zetelt in Zaragoza, Spanje, en wil een venster zijn voor kunstenaars uit alle windstreken. De galerie is virtueel en heeft een site waarop vele kunstenaars staan, www.artelibre.net. Mijn pagina is: http://www.artelibre.net/en/node/27050.
Met groot enthousiasme worden allerlei activiteiten ondernomen. Zoals het publiceren van boeken, het organiseren van een jaarlijkse portret competitie, geheten Modportrait, samen met het MEAM. Of het lesgeven in het atelier van de galerie in Zaragoza, het organiseren van exposities (op andere lokaties).
Spreek je over de galerie dan zeg je José Enrique González.
In november vorig jaar bezochten mijn echtgenoot J en ik Galería Artelibre om ‘Onze Ginko in de herfst’ in te leveren voor de expositie ‘20 años, en 20x20’ ter ere van het twintig jarig bestaan.
‘Our Gingko’; Arantxa Lobera (left near easel) put it on the easel to show it to visitors
Er gaan 150 kunstenaars meedoen, allemaal met een werk van 20x20cm. Je kunt ook zeggen, de 20 staat voor twintig jaar ijveren voor realisme. Dat steelt mijn hart. Net zoals het ijveren van Museum Møhlmann in Appingedam of het MEAM in Barcelona.
José Enrique González, Tetuán II, Dry oil on paper, 50x40cm
José Enrique González was heel gastvrij en toonde een grote collectie kunstwerken. Hij deed de techniek van ‘droge olie’ voor. Je kunt er als het ware mee tekenen; je moet het penseel met olieverf net zo lang deppen tot de verf droog aanvoelt; daarna kun je ermee op papier werken, zie Tetuán II.
We konden ook de opening van de prachtige internationale expositie ‘Algo más que realismo’ (Iets meer dan realisme) in Zaragoza bijwonen. Ook die expositie is jaarlijks.
Kortom, het bezoek aan Galería Artelibre was hartverwarmend en inspirerend!
Pedro del Toro, ¿Sí? Oil on canvass, 116x114cm
Opening ‘Algo más que realismo’
José Enrique González (center) at ‘Algo más que realismo’